Czosnek niedźwiedzi ma więcej właściwości leczniczych niż myślisz! Sprawdź, kiedy zbierać i jak go jeść

Czosnek niedźwiedzi rosnący dziko można zbierać tylko wówczas, gdy mamy specjalne zezwolenie i to tylko w trzech województwach. Ale można go uprawiać w ogródku. Warto mieć pod ręką czosnek niedźwiedzi, bo jest wyjątkowo smaczny i zdrowy. Sprawdź, jakie ma właściwości i w jaki sposób go uprawiać. Co można zrobić z czosnku niedźwiedziego?

Czosnek niedźwiedzi: co to za roślina?

Z początkiem wiosny w lasach zaczynają pojawiać się połacie liści czosnku niedźwiedziego, zwanego też cebulą czarownic. Nazwa – czosnek niedźwiedzi – ma swoje źródło w wierzeniach, że jest to pierwszy posiłek niedźwiedzia, który go wzmacnia po wybudzeniu z zimowego snu.

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) jest gatunkiem z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae). Rośnie dziko na terenie Europy, Azji Mniejszej i Kaukazu, jest też uprawiany w innych regionach. W Polsce występuje głównie w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległym obszarze (Kotlina Sandomierska i wyżyny).

Jest rośliną mrozoodporną, ma właściwości lecznicze. Podstawowym materiałem używanym do produkcji mikstur leczniczych oraz przyprawą są pachnące czosnkiem liście. Można je kisić, marynować, dodawać do sałatek, a także przygotowywać z nich zupy. 

Czosnek niedźwiedzi: jakie ma właściwości?

• Czosnek niedźwiedzi ma silne działanie bakteriobójcze. Niszczy bakterie chorobotwórcze w układzie pokarmowym i oddechowym, ale nie wpływa negatywnie na mikrobiom jelitowy.
• Dzięki zawartości związków siarkowych, zapobiega infekcjom wirusowym, przede wszystkim układu oddechowego, takim jak przeziębienie, grypa, COVID-19. 
• Niszczy grzyby, drożdżaki Candida albicans oraz pasożyty układu pokarmowego: owsiki, glisty, a nawet tasiemce. 
• Zawiera kwasy fenolowe, lotne substancje, które rozrzedzają wydzielinę, zalegającą w oskrzelach, działa więc wykrztuśnie, wspomaga leczenie kaszlu towarzyszącego infekcjom.
• Wspiera odporność, ponieważ pobudza produkcję immunoglobulin – przeciwciał biorących udział we wszystkich procesach odpornościowych, mobilizuje organizm do walki z infekcjami.
• Dzięki zawartości organicznych związków siarki, które działają jak silny przeciwutleniacz, ma właściwości antynowotworowe. Podobno czosnek niedźwiedzi jest najbogatszą w związki siarki rośliną w Europie i zawiera jej kilka razy więcej niż tradycyjny czosnek. Związki siarki chronią organizm przed działaniem wolnych rodników, a jednocześnie pobudzają układ odpornościowy do zwalczania komórek nowotworowych. Jak wynika z badań opublikowanych w „Journal of the American Cancer Society”. związki siarki są skuteczne nawet w wypadku raka mózgu, glejaka. Mogą być używane do wspomagania leczenia, jako nieinwazyjna forma terapii.
• Czosnek niedźwiedzi korzystnie wpływa na układ krwionośny, ponieważ zawarte w nim związki podwyższają stężenie korzystnej frakcji " cholesterolu HDL, obniżając przy tym poziom frakcji niekorzystnej, LDL. Obniżają też poziom trójglicerydów, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko miażdżycy, a tym samym także zawału serca, udaru mózgu i choroby wieńcowej. Pozytywny wpływ na układ krwionośny czosnek niedźwiedzi zawdzięcza adenozynie - substancji, która zmniejsza ryzyko zakrzepów, ponieważ zmniejsza lepkość krwi i obniża ciśnienie tętnicze krwi poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych. Czosnek niedźwiedzi wspomaga więc leczenie nadciśnienia tętniczego. 
• Czosnek niedźwiedzi zawiera sporo żelaza - podstawowego składnika hemoglobiny, odpowiadającej m.in. za przechowywanie i transportowanie tlenu w czerwonych krwinkach.
• Ponieważ czosnek niedźwiedzi zawiera bardzo dużo związków siarki, pomaga w leczeniu chorób reumatycznych. Siarka jest składnikiem tkanki łącznej i kolagenu, z których zbudowane są stawy, wpływa na prawidłowy rozwój chrząstek stawowych, ułatwia ich regenerację i sprawne funkcjonowanie. Siarka ma także właściwości przeciwzapalne, dzięki czemu łagodzi ból stawów w chorobie zwyrodnieniowej.
• Czosnek niedźwiedzi przyśpiesza i nasila wydzielanie żółci (ma właściwości żółciotwórcze i żółciopędne). Pomaga więc przy niestrawności. 
• Usprawnia pracę jelit, zapobiega zaparciom i wzdęciom.
• Zawarte w czosnku niedźwiedzim związki siarki wspomagają także wątrobę, działając jak filtr oczyszczający - wiążą nikotynę i metale ciężkie w związki, które następnie są wydalane z organizmu. Ponadto reszta kwasu siarkowego zobojętnia wiele toksycznych związków.
• Czosnek niedźwiedzi korzystnie wpływa na wygląd, ponieważ zawarta w nim siarka jest m.in. podstawowym składnikiem keratyny - białka skóry, włosów i paznokci oraz kolagenu. Gdy jej nie brakuje, paznokcie i włosy są mocne, a cera staje świeża i gładka. 

Czy można zbierać czosnek niedźwiedzi?

Czosnek niedźwiedzi objęty jest w Polsce częściową ochroną gatunkową (od 2004 roku). Oznacza to, że ze stanowisk naturalnych wolno go pozyskiwać jedynie na podstawie zezwolenia wydanego przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Liście czosnku można zbierać tylko ręcznie, wyłącznie w województwach: śląskim, małopolskim i podkarpackim. Podczas zbioru należy zostawić nie mniej jak 75 proc. roślin i nie wolno uszkadzać części podziemnych.

Czosnek niedźwiedzi uważany jest za gatunek ustępujący, choć obecnie nie znajduje się na „Czerwonej liście” roślin. Może się to zmienić, ponieważ zagrożeniem dla czosnku niedźwiedziego są nie tylko osoby, które zbierają go bez zezwolenia, ale również zmieniająca się struktura lasów – z mieszanych na monokultury iglaste, niszczenie lasów łęgowych podczas regulacji rzek, zabudowywanie brzegów rzek.

Jak rozpoznać i zbierać czosnek niedźwiedzi?

Czosnek niedźwiedzi kwitnie od kwietnia do maja. Jego zbiór rozpoczyna się z początkiem wiosny i trwa do wyrośnięcia pędów kwiatowych - wtedy liście zaczynają obumierać. Największym niebezpieczeństwem przy zbiorze czosnku niedźwiedziego jest to, że łatwo możemy go pomylić z trującą konwalią majową lub zimowitem jesiennym. Rośliny te mają liście łudząco podobne do tych czosnkowych. Aby uniknąć pomyłki, należy zwracać baczną uwagę na charakterystyczne cechy rośliny. Czosnek niedźwiedzi ma:

• zielone, jajowato-lancetowate liście z paskiem pośrodku, 
• delikatny zapach czosnku 
• widoczną cebulkę u nasady pędu. 

Z liści wyrastają długie łodygi, zakończone kulistymi, białymi kwiatostanami wydzielając delikatny charakterystyczny czosnkowy zapach. Kwiatostany te nie są jadalne, ponieważ zawierają substancje szkodliwe dla człowieka. Jeżeli nie mamy stuprocentowej pewności, z jaką rośliną mamy do czynienia, lepiej jej nie zrywać.

Czosnek niedźwiedzi: jak go uprawiać w ogrodzie lub doniczce?

Czosnek niedźwiedzi lubi przepuszczalne, żyzne podłoże. W odróżnieniu od większości gatunków czosnków do uprawy czosnku niedźwiedziego nadają się najlepiej miejsca cieniste lub pół cieniste, najlepiej pod koronami drzew. Wymaga żyznej, próchnicznej gleby, umiarkowanie wilgotnej, o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowym. Jest rośliną całkowicie mrozoodporną (geofit). Nie zaleca się sadzenia go na glebie podmokłej, gdyż jego cebule narażone są wtedy na gnicie.  

Czosnek niedźwiedzi możemy uprawiać również w pojemnikach na balkonie lub tarasie.

Czosnek niedźwiedzi sadzimy lub siejemy najczęściej wczesną jesienią, w rozstawie 30x30 cm, na głębokości do 1-2 cm, w skrzynkach można nieznacznie gęściej.

Jeśli nie chcemy czekać do jesieni z wysiewem nasion, możemy przez 4 tygodnie przechować nasiona w foliowym worku z wilgotnym piaskiem w cieniu, w temperaturze 20–25°C, a następnie na kolejne 4 tygodnie całość włożyć do lodówki (0–4°C). Tylko ten zabieg gwarantuje prawidłowe kiełkowanie nasion.

Czosnek niedźwiedzi: zasady uprawy i pielęgnacji

Czosnek niedźwiedzi należy podlewać z umiarem. Intensywniejszego nawadniania potrzebuje w okresach suszy, w upalne wiosny i lata lub uprawiany w doniczkach (ziemia wtedy szybciej wysycha). 

Czosnek niedźwiedzi można zasilać wieloskładnikowym nawozem. Rabatę w sierpniu możemy oczyszczać z pożółkłych liści, a następnie wykopywać cebulki i rozsadzać je. Jesienią korzystnym dla rozwoju zabiegiem jest ściółkowanie kompostem i odkwaszonym torfem. Zasilanie roślin po ścinaniu liści lub przesadzaniu może przyspieszyć ich odrastanie wiosną. Czosnek uprawiany w pojemniku powinniśmy częściej nawozić.

Jeśli uprawiamy czosnek niedźwiedzi w ogrodzie, warto mu pozostawić dużo wolnej przestrzeni. W następnym roku po przekwitnięciu nasiona, które zostały rozsiane przez owady wykiełkują i dadzą kolejne rośliny (czosnek niedźwiedzi jest dość ekspansywny). 

Sałatka z czosnkiem niedźwiedzim i rzodkiewką

Składniki:

• 2-3 garście czosnku niedźwiedziego
• pęczek rzodkiewki
• pęczek szczypiorku
• pomidor
• jajko ugotowane na twardo
• mały ogórek gruntowy lub 1/2 ogórka sałatowego
• na sos: dwie łyżki jogurtu, łyżeczka musztardy, łyżka majonezu
• sól, pieprz

Przygotowanie:

1. Czosnek siekamy, resztę warzyw kroimy w kostkę. 
2. Mieszamy, doprawiamy, polewamy sosem z jogurtu, majonezu i musztardy.

Szakszuka z czosnkiem niedźwiedzim

Składniki:

• 2 garści czosnku niedźwiedziego
• mała cukinia
• po 1/4 papryki zielonej i czerwonej
• pomidor
• cebula
• 4 jajka
• sól, pieprz
• oliwa z oliwek

Przygotowanie:

1. Papryki, cukinię, pomidora obranego ze skórki i cebulę kroimy w kostkę. 
2. Czosnek siekamy. 
3. Dusimy warzywa i czosnek na oliwie, aż zmiękną – najpierw na patelnię wrzucamy cebulę i paprykę, po chwili cukinie i pomidora, na koniec czosnek. 
4. Doprawiamy solą oraz pieprzem.  
5. W masie warzywnej robimy łyżką 4 dołki. Do każdego dołka wbijamy po 1 jajku. 
6. Przykrywamy. Smażymy na średnim ogniu, aż białko się zetnie, a żółtko pozostanie płynne.

Pesto z czosnkiem niedźwiedzim

Składniki:

• trzy pełne garście posiekanych liści czosnku niedźwiedziego
• 1-2 ząbki czosnku
• 2 łyżki orzeszków pinii lub pestek słonecznika (zrumienionych na suchej patelni)
• 1-2 czubate łyżki tartego twardego sera, najlepiej parmezanu
• ok. 6 łyżek oliwy  z oliwek
• sól, świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Przygotowanie:

1. Wszystkie składniki blendujemy na dość gładką masę. Przechowujemy w lodówce.
2. Pesto to doskonały dodatek do makaronu, grzanek, a także zupy fasolowej.

Nalewka z czosnku niedźwiedziego

Składniki:

• 2 garście czosnku niedźwiedziego
• 1/2 litra wódki 40 proc.

Przygotowanie:

1. Czosnek myjemy, osuszamy, siekamy.  
2. Wrzucamy do wyparzonego słoja, ubijamy aż puści sok i zalewamy alkoholem. Liście powinny być całkowicie zanurzone w wódce. 
3. Słoik przykrywamy i odstawiamy w ciepłe miejsce na ok. 2 tygodnie, co 2 dni lekko nim wstrząsamy. 
4. Gotową nalewkę filtrujemy przez gazę lub filtr do kawy, przelewamy do butelek z ciemnego szkła, szczelnie zamykamy. 
5. Nalewkę najlepiej pić po posiłku, nie więcej niż 25 ml, w razie problemów z trawieniem.

Jak nie jeść czosnku niedźwiedziego?

Zdaniem Łukasza Łuczaja, autora m.in. książki „Dzikie rośliny jadalne Polski”, nie należy zalewać oliwą surowego czosnku niedźwiedziego, aby później go zjeść. Może to być niebezpieczne. W oliwie powstają warunki beztlenowe, które sprzyjają rozwojowi bakterii Clostridium botulinum (występuje ona powszechnie w glebie) wytwarzającej toksynę botulinową. Możemy więc zatruć się jadem kiełbasianym.

Czosnek niedźwiedzi zawsze trzeba bardzo starannie umyć, a nawet sparzyć. Zalany oliwą lub w postaci pesto przechowujemy w lodówce nie dłużej niż 4 dni. Pesto podzielone na porcje możemy tez zamrozić. W ten sposób unikniemy ryzyka zatrucia.