Te rośliny i zwierzęta odstraszą kleszcze w ogrodzie. Jak się skutecznie chronić przed ukąszeniami kleszczy?

Sezon w pełni, właściciele ogrodów i działek coraz więcej czasu spędzają na świeżym powietrzu, przeprowadzając niezliczone zabiegi pielęgnacyjne roślin, zbierając plony i przygotowując miejsce pod uprawę kolejnych okazów, ale także oddając się błogiemu relaksowi. Wszystkie te czynności są oczywiście przyjemne, ale z powodu kleszczy mogą być też niebezpieczne.

Wraz z całą przyrodą obudziły się też kleszcze, nieustannie szukające ofiar, na których mogą żerować. Kryją się w zaroślach i tylko czekają, aż nadarzy się okazja, by zaatakować nas lub naszych czworonożnych pupili. Wybierają miękkie, cieńsze i dobrze ukrwione obszary skóry. Niektóre części ciała są szczególnie często atakowane przez kleszcze, jednak ukąszenia mogą występować w przeróżnych miejscach. Nie możemy jednak pozwolić, aby strach przed kleszczami pozbawił nas radości ze spędzania czasu na łonie przyrody!

W związku z tym dzielimy się wiedzą o naturze kleszczy, sposobach na ograniczenie ich występowania w ogrodzie i metodach ochrony przed nimi. Radzimy też, jak postępować po ewentualnym ukąszeniu, by uniknąć poważnych powikłań.

Gdzie występują kleszcze?

Kleszcze nie wspinają się po drzewach. Zwykle można je spotkać na wysokości maksymalnie 1,5 m. Bytują głównie na krzewach, w zaroślach, wysokiej trawie i na niskich partiach drzew. Oczywiście im bliżej lasu znajduje się ogród, tym więcej będzie w nim kleszczy. Kleszcze najczęściej atakują rano i późnym popołudniem, ale są aktywne o każdej porze dnia.

Zdarza się też, że przynosimy je z zewnątrz do naszych domów wraz z kwiatami, grzybami czy na ubraniu. Przywozimy je również z urlopów, np. z Mazur, gdzie jest ich wyjątkowo dużo.

Najczęściej spotykane gatunki kleszczy

Na świecie występuje ok. 900 gatunków kleszczy, w Europie – ponad 70, a w Polsce niecałe 20. Dzielimy je na miękkie i twarde. W naszym kraju żyją te ostatnie. Miękkie występują głównie w rejonach tropikalnych.

Kleszcz pospolity

Najczęściej spotykany gatunek. Występuje powszechnie w parkach i ogrodach. Przenosi boreliozę oraz wirus KZM. Żeruje na małych ssakach, ptakach, jaszczurkach, jeżach, kozach, sarnach, danielach, jeleniach, lisach, kotach, psach i ludziach. Osobniki są aktywne głównie od marca do października.

Kleszcz łąkowy

Od końca lat 90. rozprzestrzenią się ze wschodu na zachód Polski. Obecne występują prawie w całej Europie. Atakują głównie psy i konie, czasem ludzi. Pod koniec zimy wygrzewają się na suchych jeszcze łodygach. Żerują od przełomu lutego i marca do maja oraz od sierpnia do początku zimy.

Kleszcz psi

Pochodzi z Afryki, ale rozprzestrzenił się na całą południową Europę. Jak sugeruje jego nazwa, atakuje głównie psy. Jest aktywny latem, ale w ciepłych, ogrzewanych miejscach występuje przez cały rok. Dorosłe osobniki przed pobraniem pokarmu mierzą ok. 3 mm, po – nawet cztery razy tyle.

Kleszcze atakują także zwierzęta

Zwierzęta są bardziej narażone na ukąszenie kleszcza niż ludzie. Istnieją różne sposoby ochrony czworonogów przed kleszczami. Krople, obroże, spraye, tabletki. Skonsultujmy to z weterynarzem.

Specjalne obroże działają przeciw kleszczom przez ok. 8 miesięcy, tabletki podaje się 2 razy w roku, aplikację kropli należy powtarzać średnio co miesiąc, a sprayu jeszcze częściej. Zwierzęta domowe, podobnie jak te dzikie, przenoszą też kleszcze na swoich grzbietach, dzięki czemu pasożyty pokonują duże odległości.

Gdzie nas może ukąsić kleszcz?

Szyja, głowa

W przypadku dzieci są to miejsca najpowszechniej atakowane przez klesze.

Dłonie, stopy, łokcie

Miejsca te są narażone na kleszcze szczególnie u dorosłych.

Zagłębienia pod kolanem

Zagłębienie stawu skokowego

Pachy, wnętrze ramion, klatka piersiowa, pachwiny i pośladki

Ponadprzeciętna częstotliwość ukłuć zarówno u dorosłych, jak i dzieci. to jedno z ulubionych miejsc atakowanych przez kleszcze.

Jakie choroby przenoszą kleszcze?

Borelioza

To najczęściej rozpoznawana choroba przenoszona przez kleszcze. Szacuje się, że co roku w Polsce zakażają się nią dziesiątki tysięcy osób! Infekcja bakteriami wywołującymi boreliozę zachodzi zwykle po 12-24 godzinach, gdyż potrzebują one czasu na opuszczenie układu trawiennego kleszcza.

Symptomy choroby są zróżnicowane, a niektóre z nich przypominają objawy innych schorzeń. To sprawia, że borelioza jest rozpoznawana przez różnych specjalistów (np. dermatologów i neurologów). Jednym z najczęstszych objawów jest tzw. rumień wędrujący – rozszerzające się obwodowo zaczerwienienie wokół miejsca wkłucia kleszcza. Zaczerwienienie skóry przyjmujące kształt pierścienia lub owalu otaczającego miejsce użądlenia zwykle jest obserwowane w ciągu kilku dni do tygodnia.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

Atakuje mózg oraz układ nerwowy człowieka. Zakażenie zachodzi natychmiast po użądleniu przez zainfekowanego kleszcza, gdyż wirus obecny jest w jego ślinie. Na szczęście procentowo niewiele kleszczy jest jego nosicielami. Nie każda infekcja prowadzi też do choroby (KZM rozwija się u ok. 1/3 osób), u większości nie wywołuje ona zauważalnych objawów. Im starszy pacjent, tym poważniejsze są skutki KZM. Choroba dwukrotnie częściej dotyka mężczyzn niż kobiety, a ciężkie przypadki występują nawet trzykrotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet.

Pierwsza faza objawia się grypopodobnymi symptomami z gorączką, bólami głowy, nudnościami i wymiotami. Trwa ona 1-8 dni. U niektórych osób choroba rozwija się jednak dalej i po nawet 33 dniach braku objawów KZM przechodzi w fazę neurologiczną. Wówczas pojawia się gorączka sięgająca 40˚C, silne bóle głowy, nudności, wymioty, objawy oponowe oraz bóle mięśni i stawów. Kleszcze są siedliskiem dla wielu patogenów, które przenoszą poprzez pokłucie. Gdy dostaną się do naszego organizmu, mogą powodować poważne choroby. Warto dowiedzieć się więcej o tych schorzeniach i poznać ich objawy.

Jak ograniczyć ataki kleszczy w ogrodzie?

Chrońmy się przed kleszczami za pomocą odpowiednich ubrań i środków odstraszających insekty, ale pamiętajmy też o naszych sojusznikach – aromatycznych roślinach i żywiących się kleszczami zwierzętach.

Kleszcze potrzebują do życia dużej wilgotności. W związku z tym, aby uniknąć kontaktu z tymi owadami, należy ograniczyć przebywanie w zarośniętych częściach ogrodu zaraz po opadach deszczu oraz nie spędzać czasu w miejscach, gdzie przed chwilą stosowano zraszacze do trawników.

Pajęczaki te preferują cień. Zadbajmy więc o prześwietlanie roślin, aby do ogrodu docierało jak najwięcej słońca – przycinajmy drzewa i krzewy, usuwajmy opadłe liście oraz mech.

Ważne jest też regularne koszenie murawy i unikanie przebywania w wysokiej trawie.

Należy pamiętać, że żywicielami kleszczy są nie tylko ludzie, ale także zwierzęta, w tym gryzonie. Jeśli zadbamy o to, by w naszym otoczeniu nie grasowały szczury czy myszy, możemy zmniejszyć ilość występujących w ogrodzie kleszczy. Warto natomiast zadbać o obecność zwierząt zjadających te owady, np. ryjówek. Nie ma skutecznych środków, które wyeliminowały występowanie kleszczy w ogrodzie, warto jednak uprawiać aromatyczne, niegroźne dla ludzi i zwierząt domowych rośliny, które są naturalnymi odstraszaczami kleszczy, a także komarów czy much.

Jakie rośliny odstraszają kleszcze?

Wrotycz pospolity

Bylina o intensywnie żółtych kwiatach, pospolicie rosnąca przy drogach. Dzięki ostremu, korzennemu zapachowi odstrasza nie tylko kleszcze, ale też komary, muchy i mszyce.

Kocimiętka

Ta kwitnąca na fioletowo, przypominająca lawendę roślina wytwarza związek, którego nie tolerują kleszcze i komary.

Złocień dalmatyński

Gatunek ten zawiera substancje toksyczne dla owadów, które porażają ich system nerwowy oraz układ mięśniowy.

Lawenda wąskolistna

Zarówno fioletowe, różowe, jak i białe kwiaty tej rośliny, nazywanej też lawendą lekarską, wytwarzają olejek eteryczny, który zniechęca kleszcze do ataku.

Aksamitki

Te popularne rośliny o żółtych lub pomarańczowych kwiatach doskonale sprawdzają się na rabatach, jako obwódki i w pojemnikach na balkonach czy tarasach. Ich charakterystyczny, intensywny zapach odstrasza kleszcze, krety i nornice. Pamiętajmy jednak, że niektóre z nowych odmian mogą być pozbawione nielubianego przez wspomniane osobniki zapachu.

Tatarak

Roślina występująca na terenach wilgotnych, przy mokradłach, stawach czy nad jeziorami. Wytwarzany przez nią olejek eteryczny aż w 80% składa się z substancji odstraszającej kleszcze. W walce z tymi owadami skuteczny jest także odwar z kłączy tataraku oraz proszek powstały ze zmielenia ich.

Rozmaryn lekarski

Tę mało wymagającą roślinę warto uprawiać nie tylko dlatego, że jej zapachu nie lubią owady, ale także ze względu na jej cenne właściwości zdrowotne. Rozmaryn dobrze rośnie na słonecznym stanowisku, w ubogiej, zdrenowanej ziemi. Świetnie sprawdza się również w uprawie doniczkowej, na patiach czy balkonach.

Jakie zwierzęta odstraszają kleszcze?

Niektóre stworzenia żywią się owadami, w tym także kleszczami. Warto wykorzystajmy ten fakt i zachęćmy je do odwiedzenia naszego ogrodu. Spośród gryzoni do ogrodu warto zwabić ryjówki, a sposób na to jest prosty – kompostownik. Te podobne do myszy osobniki na miejsce zamieszkania wybierają właśnie kompostownik lub stertę liści, a dziennie potrzebują zjeść tyle owadów, ile same ważą.

Do zwierząt żywiących się kleszczami należą również perliczki. Badania potwierdzają, że ptaki te chętnie wyjadają z trawników dorosłe kleszcze – w kwestii larw i nimf nie ma pewności.

Środki ochronne przeciw kleszczom

Nie ma preparatów, które zmniejszałyby występowanie kleszczy w naszym ogrodzie. Możemy jednak sięgnąć po środki odstraszające owady od naszego ciała oraz ubrań (tzw. repelenty) – płyny, kremy, żele czy spraye. Często działają one na kleszcze i inne owady.

Najbardziej skuteczne będą produkty zawierające DEET lub permetrynę. Przed użyciem preparatu sprawdźmy, czy jest on przeznaczony do stosowania na skórę czy odzież, oraz jaki jest czas jego działania – by wiedzieć, jak szybko trzeba będzie użyć go ponownie, by dobrze spełniał swoją funkcję. Aby zmniejszyć ryzyko ukłucia przez kleszcza, należy pamiętać o kilku prostych zasadach.

Odpowiedni ubiór

Na rynku dostępne są ubrania wykonane ze specjalnej, owadoodpornej tkaniny, które stanowią barierę także dla kleszczy. Są one jednak dość drogie. Jeśli nie chcemy inwestować w tak specjalistyczną odzież, wybierając strój do pracy w ogrodzie, kierujmy się nie tylko wygodą, ale także rozsądkiem. Zwracajmy uwagę na jego użyteczność, m.in. w ochronie przed kleszczami.

Przede wszystkim warto nosić odzież z długimi rękawami i nogawkami, dzięki której kleszcze nie będą trafiały bezpośrednio na naszą odkrytą skórę. Dla większej ochrony można również naciągnąć skarpetki na nogawki spodni. Sprytne pajęczaki często wędrują po ubraniu i ciele potencjalnego żywiciela w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca pokrytego cienką skórą.

Przy doborze odzieży zwróćmy uwagę na fakt, że owady te są zdecydowanie bardziej widoczne na jasnych ubraniach. Jeśli zauważymy je wcześniej, możemy zdążyć usunąć je z siebie, zanim dojdzie do ukłucia. Głowę warto zabezpieczać czapką, kapeluszem czy kapturem, a nogi – kaloszami o wysokich cholewkach.

Co robić, gdy ukąsił nas kleszcz? Czym usunąć pasożyta?

Ślina kleszcza zawiera środek znieczulający, za sprawą którego jego atak jest bezbolesny. Nie powoduje też żadnego swędzenia ani podrażnienia, więc często pozostaje niezauważony. Jak zareagować, gdy odkryjemy kleszcza w skórze.

Szybka reakcja

Kleszcza należy usunąć najwcześniej jak to możliwe. Im dłużej będzie pożywiać się naszą krwią, tym większe ryzyko zarażenia patogenami. Warto więc zawsze mieć przy sobie urządzenie, które umożliwia szybkie wyjęcie insekta, i gazik do dezynfekcji skóry. Podręczne zestawy dostępne są w aptekach już nawet za 10 zł.

Szczypczyki (pęseta)

Najlepiej, by pęseta miała wygiętą końcówkę. Usuwanie kleszcza zaczynamy od ustawienia szczypczyków tak prosto jak to możliwe, bezpośrednio nad pasożytem. Następnie czubek pęsety przysuwamy jak najbliżej naszego ciała, unikając szczypania kleszcza. Chwytamy go za głowę, jak najbliżej naszej skóry, uważając, by nie ścisnąć jego ciała, i wyciągamy go pionowo ku górze.

Kleszczykarta

Narzędzie kładziemy płasko na skórze, chwytamy nim kleszcza w rowek w kształcie litery V i usuwamy go ruchem kierowanym do przodu i do góry.

Lasso

Pętlę lassa należy położyć na skórze blisko pasożyta i zaciągnąć ją, zwalniając sprężynę w górnej części urządzenia. Kleszcza wyciągamy rotacyjnym, pionowym ruchem ku górze.

W  sytuacji awaryjnej

Jeśli nie mamy odpowiednich narzędzi, możemy ostrożnie chwycić kleszcza palcami (wskazującym i kciukiem) jak najbliżej skóry, uważając, by go nie zmiażdżyć. Metoda ta jest najmniej zalecana ze względu na ryzyko przeniesienia groźnych bakterii i wirusów.

O czym jeszcze pamiętać, w razie ukąszenia przez kleszcza?

• Nie denerwuj się, gdy głowa kleszcza zostanie w skórze. Nie ma powodu do paniki. Właściwie to nie głowa, a część żądła. Jest ono zwykle naturalnie usuwane przez organizm po kilku dniach.
• Nie smaruj skóry żadnym tłuszczem, benzyna ani alkoholem. Mogą one doprowadzić do zabicia kleszcza i jego odpadnięcia, ale zanim do tego dojdzie, wydali on większą ilość materiału zakaźnego. Produkty te zwiększają więc ryzyko infekcji. Proś też o pomoc w wyciągnięciu kleszcza, jeśli znajduje się w miejscu, do którego nie masz swobodnego dostępu,
• Spokój to podstawa. Nie panikuj po zauważeniu kleszcza i nie denerwuj się, jeśli usunięcie go nie uda się za pierwszym razem.
• Jeśli znalazłeś kleszcza, obejrzyj dokładnie całe ciało, sprawdź wszystkie newralgiczne miejsca. Możliwe, że zostałeś ukąszony przez kilka kleszczy naraz.
• Po usunięciu kleszcza zdezynfekuj skórę alkoholem lub maścią zawierającą jod. Przez kilka tygodni obserwuj miejsce ukłucia w celu jak najszybszej reakcji na ewentualne zmiany skórne.

Konsultacja: mgr inż. Kamil Jakubowski - ekspert z zakresu ochrony roślin