Jak rozpoznać i właściwie leczyć boreliozę? Ekspert odpowiada, jak zabezpieczyć się przed kleszczami

Przez lata o usuwaniu kleszczy, zakażeniu i leczeniu boreliozy narosło wiele mitów. O tym, czy rozpoznanie choroby jest trudne, czy antybiotyki należy brać profilaktycznie oraz kiedy będzie dostępna szczepionka przeciwko boreliozie, zapytaliśmy eksperta. Z prof. dr hab. Joanną Zajkowską - specjalistą chorób zakaźnych z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji w Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym w Białymstoku rozmawiała Małgorzata Pyrko. 

Mówi się, że w Polsce co roku przybywa kleszczy i wydłuża się ich sezon żerowania. Czy rzeczywiście tak jest?

Joanna Zajkowska: To niestety prawda. Przyczyniają się do tego m.in. zmiany klimatyczne i środowiskowe. Aktualnie ukłucia kleszczy obserwujemy już od przedwiośnia nawet do połowy grudnia. Kleszczy zakażonych boreliozą jest od 3 do 30 procent. Najwięcej zachorowań przypada w woj. warmińsko-mazurskim, podlaskim, małopolskim, lubelskim i zachodniopomorskim.

Czy to prawda, że mamy zaledwie kilka godzin na usunięcie kleszcza, aby uniknąć zakażenia boreliozą?

Joanna Zajkowska: Przyjmuje się, że – aby doszło do zakażenia boreliozą – kleszcz musi przebywać w skórze człowieka przez co najmniej 24 godziny, a najczęściej są to 72 godziny. Tyle czasu potrzebują bakterie, aby przeniknąć do organizmu. Dlatego tak ważne jest, by po każdym spacerze w parku lub lesie jak najszybciej dokładnie obejrzeć całe ciało.

Wiele osób sądzi, że jeśli po tygodniu od wyciągnięcia z ciała kleszcza na skórze nie pojawi się charakterystyczny rumień, to nie ma się czym martwić, a to nieprawda, bo u 1-2 na 10 pacjentów z boreliozą nie ma objawu rumienia. U tych pacjentów może pojawić się niebolesne zaczerwienienie, zasinienie (tzw. chłoniak limfatyczny skóry), objawy neurologiczne, jak porażenie nerwu twarzowego (niedomykanie jednego oka, asymetryczne kąciki ust), bóle korzonkowe, bóle głowy, rzadziej zmiany zapalne stawu (najczęściej kolanowego). 

Powszechnie uważa się, że diagnoza boreliozy jest trudna, bo jej niespecyficzne objawy łatwo pomylić z objawami towarzyszącymi innym schorzeniom – jak infekcje wirusowe, choroby kręgosłupa, choroby autoimmunologiczne.

Joanna Zajkowska: Nie nazwałabym tej diagnozy trudną, raczej łatwo tu o pomyłkę. Rozpoznanie boreliozy wymaga badań serologicznych, z wyjątkiem rumienia wędrującego, którego pojawienie się zawsze oznacza zakażenie boreliozą. Wówczas należy zgłosić się do lekarza, by przepisał antybiotyk. Jedynie 1-2 na 10 pacjentów z boreliozą nie ma objawu rumienia. U tych pacjentów może pojawić się niebolesne zaczerwienienie lub zasinienie i zgrubienie, np. na małżowinie usznej, powiece, nosie. Czasem pojawia się obrzęk/ból stawu kolanowego, uczucie kołatania serca, ból w klatce piersiowej (zwykle u młodych) lub zmiany na skórze kończyn.

Mamy ponad 30-letnie doświadczenie w rozpoznawaniu boreliozy w Europie, nieustannie doskonalone testy diagnostyczne i coraz łatwiejszy do nich dostęp. To działa na korzyść, ale nie zawsze te narzędzia diagnostyczne są prawidłowo wykorzystywane. Czasem zbyt łatwo orzeka się boreliozę, choć to objawy innej choroby.

Czy warto robić testy na własną rękę, zaraz po tym, gdy znaleźliśmy kleszcza?

Joanna Zajkowska: Nie ma sensu robienie badań od razu, gdy znaleźliśmy kleszcza, bo często testy dają wyniki fałszywie dodatnie. Wykonanie testów ma sens dopiero, gdy upłyną co najmniej 4 tygodnie od ugryzienia kleszcza. Wtedy należy zacząć od wykonania testu ELISA, który wykrywa wszystkie przeciwciała obecne w przebiegu zakażenia. Jego wynik jest dodatni, gdy przekroczą one pewną wartość.

Dopiero wówczas przeprowadza się drugą część diagnostyki, wykonując badania Western blot lub immunoblot, których wynik pozwoli ustalić, z jakich przeciwciał składa się wartość podana w teście ELISA. Jeśli wynik ELISA jest negatywny, nie ma sensu wykonywać Western blot czy immunoblot, ponieważ liczba przeciwciał jest tak mała, że nie potwierdza zakażenia. Przeprowadzając diagnostykę ELISA otrzymujemy więc odpowiedź na pytanie „ile przeciwciał?”, a Western blot – „jakie przeciwciała?”. I tylko taka kolejność badań jest właściwa diagnostycznie.

Czy po każdym ukłuciu kleszcza jest wskazane profilaktyczne zastosowanie antybiotyku?

Joanna Zajkowska: Nie, nie stosuje się antybiotyków profilaktycznie po każdym ukłuciu kleszcza. Zalecenie jednorazowego, profilaktycznego podania 200 mg doksycykliny ograniczono do osób, które przyjechały np. jako turyści, pracownicy na tzw. tereny endemiczne i zostały tam pokłute przez kleszcze. W Polsce rejony endemiczne to głównie województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie oraz zachodniopomorskie i lubelskie.

Boreliozę leczy się antybiotykami, ale niektórzy lekarze mają wątpliwości, jak długo należy je podawać.

Joanna Zajkowska: W leczeniu boreliozy obowiązują rekomendacje towarzystw naukowych. W Polsce to Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych. Leczenie antybiotykiem trwa od 10 do 28 dni, wyjątkowo dłużej – o ile istnieją przesłanki kliniczne. Jeśli po kilkunastu dniach od podania antybiotyku dolegliwości nie zaczęły ustępować, nie należy przedłużać kuracji, tylko zweryfikować diagnozę, bo zbyt łatwo orzeka się boreliozę, choć to objawy innej choroby.

U części przypadków nie występuje aktywna postać boreliozy, lecz jej długotrwałe skutki i powikłania. Czasem na boreliozę nakładają się inne procesy chorobowe, np. autoimmunologiczne. Ale w tej sytuacji nie pomogą długotrwałe kuracje antybiotykoweZ kolei nieleczona borelioza może utrzymywać się nawet przez kilka lat, po czym ustąpić samoistnie.

Czy warto stosować alternatywne metody do leczenia boreliozy: zioła, suplementy diety, magnetoterapię?

Joanna Zajkowska: Leczenia antybiotykiem nie należy zastępować innymi terapiami. Przyjmowanie jakichkolwiek preparatów: ziół, suplementów, które nie przeszły badań klinicznych, niesie za sobą ryzyko zatruć lub uczuleń. Z kolei stosowanie bodźców fizycznych w postaci fal, prądów bądź biorezonansu niesie ryzyko dla pacjenta, który potrzebuje leczenia przeciwbakteryjnego w przypadkach jednoznacznie rozpoznanej neuroboreliozy.

Dolegliwości subiektywne, jak osłabienie pamięci czy koncentracji, wymagają starannej diagnostyki, gdyż mogą być objawami chorób innych niż borelioza, np. nowotworowej, depresji, zapalenia wsierdzia, wymagających innego leczenia. Proszę pamiętać też, że po przejściu boreliozy nie nabywa się odporności.

Zamiast leczyć boreliozę warto się przed nią chronić. Ale wokół sposobów odstraszania kleszczy narosło sporo mitów. Jak należy to robić?

Joanna Zajkowska: Żeby zniechęcić kleszcze, warto użyć repelentów, czyli specjalnych substancji odstraszających albo ogłuszających zmysły kleszcza. Gdy wybieramy się do lasu, należy włożyć jasną odzież, ale nie dlatego, że kleszcze nie lubią jasnych kolorów, bo tak naprawdę są ślepe, ale dlatego, że dzięki temu łatwiej zauważyć kleszcza na ubraniu. Nośmy też długie rękawy, kapelusz, wkładajmy nogawki spodni w skarpety lub buty. W kontekście profilaktyki boreliozy warto wiedzieć, że w Europie trwają zaawansowane prace nad opracowaniem szczepionki przeciw boreliozie. Trwa trzecia faza badań klinicznych. Miejmy nadzieję, że ich wynik będzie pomyślny, i za kilka lat szczepionka zostanie dopuszczona do użycia.

Wciąż mówi się o szczepionce przeciwko boreliozie. Kiedy może się pojawić?

Joanna Zajkowska: Jedna z firm farmaceutycznych prowadzi już trzecią fazę badań klinicznych, dlatego moim zdaniem gotowa szczepionka to kwestia kilku lat – ale trudno powiedzieć ilu dokładnie.